منبع :حزب توده ایران

مارکسیسم در برخورد با نژادپرستی

مقولۀ "نژاد" آکنده از مشکل های بی شمار است. محققان گرد آمده در "کتابخانۀ یادبود مارکس" برخی از این دشواری ها را بررسی کر ده اند.

"نژاد" چیست؟ اگر منظور از "نژاد" تمیز دادن گروهی از انسان های مجزا با ویژگی های جسمانی (فیزیکی) یا عقلانی ای است که از زیست یا ژن هایشان ناشی می شود، "نژاد" وجود خارجی ندارد.

این برداشتی مارکسیستی هم نیست، بلکه نتیجه گیری فرایندی علمی است که انبوهی از نشانه های پذیرفته شده از سوی همگان را در پشت خود دارد. همۀ انسان ها برآمده از نسل گروه مشترکی از نیاکان اند که پس از چندی در سرتاسر جهان پراکنده شدند و به آنچه زمانی شاید می توانست به "نژادهای" گوناگون بازنموده شوند رشد یافتند. این نمود از "نژاد" مبنا را بر گروه های انسانی ای که خزانۀ ژن های مشترکی دارند (که خود مفهوم خزانۀ ژن بحث انگیز است) قرار می داد.

اما پراکنش بعدی انسان ها در سراسر جهان و درآمیزی میان آنان به معنای آن است که امروز دم زدن از زیست شناختی "نژاد" (نژاد بیولوژیکی) یک فرد بی معنی است. شواهد تازه نشان داده اند که، حدود ۲ درصد دی ان ای بیشتر انسان ها از تبار "نئاندرتال" (انسان گونه ای از سَرده یا جنس انسان اما جدا از گونهٔ انسان کنونی که در حدود ۴۰ هزار سال پیش از بین رفته است) هستند، اما ما همگی از تیرۀ انسانی یکسان هومو سپینس (اصطلاح لاتینی homo sapiens ) به معنای انسان خردمند (یا انسان اندیشه ورز) هستیم. آزمایش دی ان ای انسان ها که در برنامه هایی تلویزیونی مانند "فکر می کنید کی هستید؟" نشان می دهد که کم وبیش تمامی ما نیاکانی "مختلط" داریم (چیزی که گاهی غیرمنتظره می نماید).

رُستن گاه جغرافیایی می تواند نمایانگر تفاوت هایی معین باشد که به ارث رسیده اند. برای نمونه، بیماری کم خونی "داسی گویچه" (كم خونی ناشی از گويچه های سرخ داسی شكل نوعی بيماری ژنتيك است كه ساختار هموگلوبين را تا حدی تغيير می دهد) بیشتر در میان مردمی که پیشینۀ آفریقایی دارند یا پروردهٔ منطقه کارائیب اند دیده می شود. واژۀ "نژاد" می تواند به صورت آزاد استفاده شود به طوری که برای اشاره به هر چیزی از گروه خانوادگی یک نفر گرفته تا "نژاد انسانی" به کار برده شود.

معنی نژاد در طول زمان تغییر پیدا کرده است. در ابتدا، نژاد به کسانی که با زبان مشترکی سخن می گفتند اشاره داشت و سپس ملیت یا رُستن گاه جغرافیایی و پس از آن در میانۀ سدهٔ ۱۸ ویژگی های به اصطلاح روان شناختی مادرزادی یا جسمانی انسان ها شمرده می شد. در میانۀ سدهٔ ۱۹ برای نمونه رسم بود که به "نژاد" انگلیسی (یا ویلزی، اسکاتلندی، ایرلندی یا فرانسوی) اشاره شود.

وقتی مارکس و انگلس از واژۀ نژاد نام می بردند آن را به طور عام و نادقیق به کار می گرفتند و در تمامی این موردها این به صورتی سهل انگارانه و تعریف نشده انجام می گرفت. برای نمونه، انگلس در پاسخ به پرسشی چنین نوشت: "ما شرایط اقتصادی را به منزلهٔ عاملی که درنهایت رشد تاریخی را تعیین می کند ارزیابی می کنیم. اما نژاد خود عاملی اقتصادی است." ما امروز از واژه های "ملیت" یا "ویژگی های ملی"- با دانستن اینکه چنین ویژگی هایی تداعی کننده نگرش هایی قالبی اند- تا آنجا که به طور عمده روشنگر واقعیتی اجتماعی و نه زیست شناختی باشند می توانیم استفاده کنیم. با گسترش استعمار و سلطۀ امپریالیسم، مفهوم نژاد به ویژه بر مردمان زیر سلطه و به طور مشخص آنانی که رنگ پوستی متفاوت [در مقابل پوست سفید] داشتند متمرکز گردید.

در آن برهه زمانی مردم سیاه پوست در روزنامه ها، در تالارهای موسیقی، در مجلس های نمایندگان و از منبرهای مذهبی از نظر فهم، شایستگی، توانایی یا اخلاقی پست تر بازنمود می شدند که پوششی مناسب برای اعمال استثمارگرانه بود. برخورد صداهای "ترقی خواهانه" در رویارویی با چنین دیدگاهی از زاویه همدردی و دلسوزی بود و به ندرت از آن فراتر می رفت. چنین رفتارهایی پیش از پذیرش همگانی نظریه های به هم پیوسته مرده ریگ (میراث) و فرگشت (تکامل یا برآیش یا به گونهٔ ویژه تر تکامل زیستی یا اندامی) بود. پدربزرگ چارلز داروین به نام "جوزیا وج وود" که طرفدار جنبش ضد برده داری و لغو برده داری بود و نخستین بار اصطلاح و پرچم ضد برده داری یعنی: "آیا من یک انسان و یک برادر نیستم؟" را به کار برده بود، نظریۀ غالب چندنژادی بودن رُستن گاه انسان (که بنا بر آن نظریه، "نژادهای" ناهمسان به صورت مجزا تکامل یافته اند) را به چالش کشید. اما به هرحال او انسان زمانه، طبقه، و جامعۀ خود بود. داروین انسانیت را به نژادهای مختلف بر اساس رنگ پوست و شکل جمجمه تقسیم می کرد و می گفت که اروپایی ها از لحاظ فرگشتگی پیشرفته تر از مردم "سیاه" پوست بودند (و مردان هم پیشرفته تر از زنان).

طرفداران داروینیسم اجتماعی همچون هربرت اسپنسر (فیلسوف انگلیسی، ۱۸۲۰- ۱۹۰۳) که نخستین بار عبارت "بقای سازگارترین گونه" [یا بقای اصلح] را به کار برد، نظریه فرگشتی را برای توجیه سرمایه داری و نابرابری ازجمله برتری "نژادی" و به سازی نژادی (آمیزش گزینشی) به کار گرفتند.

تا زمان "کشف" ژن در آغاز سال های نخست سدهٔ ۱۹۰۰، این طور وانمود می شد که چنین نظریه هایی بر پایۀ دستاوردهای "علمی" اند.

فاشیسم آلمان با مبنا قرار دادن چنین نظریه هایی، از آن ها برای از میان برداشتن عناصر "ناشایسته" بهره برداری کرد. فاشیسم نخست با آنانی که از نظر روحی و جسمی ناتوان بودند آغاز کردند و به همین ترتیب گروه های اقلیت دیگر مانند کولی ها و سرانجام یهودیان را مورد ستم و آزار قرار دادند.

تا همین روزگار ما هم برای ربط دادن ناهمسانی در ویژگی های اجتماعی انسان ها همچون هوش به "نژاد" کوشش هایی انجام می گرفته است.

هرچند چنانکه استیفن رز، زیست شناس برجستۀ مارکسیست، نشان می دهد، "پرسش های پیرامون ٬نژاد٬ تنها در جامعه ای نژادپرست معنی دار است"، اما گزاره هایی مانند "درآمیزی نژادی" را هنوز می توان اینجا و آنجا شنید. امروز سخن گفتن و دانستن پیشینهٔ زیست جغرافیایی انسان ها همان گونه که گسترش و متداول شدن آزمون های دی ان ای و وجود تارنماهای اینترنتی مانند "Genes Reunited" و دودمان شناسی خانوادگی نشان می دهند، بسیار هدفمندتر و جالب تر است.

برای نمونه، ناهمسانی در تکرار ژن ها در میان کسانی که در شمال و جنوب منطقه ویلز در بریتانیا به سر می برند وجود دارد. گاهی این ناهمسانی می تواند از نظر پزشکی قابل توجه باشد. در نمونه ای دیگر، در برخی از گروه های مردم که از نظر تاریخی در اروپا و دیگر جاها از دیگران جدا زیسته اند، میزان بروز بیماری ارثی هموفیلی (یا خون تَراوی، دسته ای از بیماری های ارثی که در آن ها توان بدن برای به وجود آوردن لخته و انعقاد خون به منظور بند آمدن خونریزی در صورت پاره شدن رگ مختل شده است) بالا است. گروه های متمایز انسانی، و نه نژادها از دید زیست شناسی، گونه هایی را در تکرار ژن ها نشان می دهند که برخی از آن ها با اختلال های شناخته شده ای چون بیماری "فیبروز کیستیک" (یا تارفزونی کیسه ای یا سفتی مخاط، نوعی بیماری دگرگشتی یا سوخت وساز بدن است که بر اثر آن ترشحات در بخش هایی از بدن سفت و چسبنده می شوند) مرتبط اند.

اما "نژاد" امروز به عنوان ناهمسانی های فرضی زیست شناختی میان گروه های "نژادی" انسانی نظریه ای اجتماعی است. امروز به جز از سوی نژادپرست ها، دربارهٔ مقوله "نژاد" به ندرت صحبت می شود. طنز آمیز اینکه به تازگی واژۀ "نژاد" با مقولهٔ "قومیت"، به همان اندازه مسئله زا، جایگزین گردیده است. قومیت به جای باور به هویت زیست شناسانهٔ عینی، مبنا را بر درآمیزی ناجور مقوله هایی که با گروه های اجتماعی متفاوت ارتباط بیشتری دارند قرار می دهند تا مقوله هایی مانند میراث فرهنگی مشترک، نیاکان، تاریخ، سنت ها یا باورها.

در سرشماری سال ۱۹۹۱ بریتانیا، برای نخستین بار پرسش هایی مربوط به قومیت با دسته بندی های "سفیدپوست"، "سیاه پوست کارائیبی"، "سیاه پوست آفریقایی"، "سیاه پوست از جایی دیگر (غیر آفریقایی - کارائیبی)"، "هندی"، "پاکستانی"، "بنگلادشی"، "چینی" و "دیگر گروه های قومی (مثلاً ایرانی)، گنجانده شد.

سرشماری های پیاپی و به کارگیری مقوله های قومی در دستگاه های دولتی مانند دفتر سرشماری ملی پیچیده تر از پیش شده اند. برای نمونه، قوم های اسکاتلندی و ایرلندی (گزینه ای که در ابتدا برای پاسخ دهندگان انگلیسی و ویلزی درنظر گرفته نشده بود) و به همین ترتیب دسته بندی "عرب"، در سال ۲۰۰۱ در سرشماری گنجانده شدند. همۀ این ها ممکن است با حسن نیت انجام شده باشند، اما "رُستن گاه" جغرافیایی را (که خود مفهومی مسئله زا است) با باورهای کهنه شدهٔ نژاد، ملیت، و رنگ پوست اشتباه گرفته می شود. برخی از این مقوله ها خودشان مانند "نژاد" از نظر اجتماعی معین شده اند که بازتاب گروه های پذیرفته شده در پندار همگانی است. برخی گروه بندی های احتمالی مانند "یهودی" یا "مسلمان" که هردو در زمینۀ جامعۀ "چند ملیتی" بریتانیا از اهمیتی ویژه برخوردارند، با این فرض که می توانند دسته بندی ها را با هم در آمیزند یا پیشینه، مذهب یا قومیت را برجسته سازند، حذف شده اند.

تا اندازه ای بدین سبب که، امروز انتزاعی بودن این سرشماری ها پذیرفته شده است. در این سرشماری ها از پاسخ دهندگان می خواهند تا خود را معرفی کنند و پرسش ها گونه ای مطرح می شوند که در راستای پرسش هایی اند همچون: "شما قومیت خود را چگونه توضیح می دهید؟". بر حسب معمول ردیفی هم برای "دیگر" می گنجانند. هرکسی که در انگلستان در رابطه با قومیت به پژوهشی دست زده است به پاسخ دهندگانی برخورد کرده است که خود را برای نمونه از مردم "کرنیش" (یکی از اقلیت های شناخته شده و باقی مانده از قوم سلت ها) می داند یا پرسیده شد ه اند که آیا پناهندگان سوری باید "سیاه پوست" قلمداد شوند یا "سفیدپوست"؟ پیامدها از نمونه های خلاف قاعده فراتر می روند. پافشاری بر قومیت چنان گسترده است که گاهی هم ارز کوشش هایی پراهمیت به منظور گنجانده شدن همگان در آن می گردد. مهم تر از همه اینکه، گروه بندی های قومی اغلب بااهمیت ترین جنبه های دسترسی فرد به خدمات یا تسهیلاتی که بر اساس طبقه، درآمد و محل سکونتش بنا شده اند را درنظر نمی گیرند.

به نقل از <<نامۀ مردم>>، شمارۀ ۱۰۷۴، ۱۲ فروردین ماه ۱۳۹۸