تاجیکان؛ ایرانیان شرقی

نویسنده:حبیب حمیدزاده

2021-01-28

با این همه، از زمان پیدایش این هویت فرهنگی، اسم <<تاجیک>> در اغلب حالات نام خودی نبوده است. این نام را دیگران بر تاجیکان گذاشته اند تا خود تاجیکان. از سده دهم تا دوره شوروی، به صورت عام ترک زبانان این نام را برای تمایز میان ایرانیان مسکون و <<نرم خو>> و ترکان نجیب و دلیر به کار می بردند.

امپراتوری سامانی

تاجیکان، سامانیان را پایه گذار امپراتوری خویش و گسترش دهنده فرهنگ پارسی و ایرانی می دانند. از نظر آنان هرچند دیوان سالاری سامانیان از نظر دینی اسلامی بود، اما از نگاه زبانی و فرهنگی کاملاً پارسی شده بود. نه تنها ویژه گی اسلامی فرهنگ نوظهور تاجیکان را تثبیت کرد، بلکه بنیاد نوزای پارسی <<رنسانس پارسی>> را نیز گذاشت. شهر بخارا پایتخت نوزای پارسی و فرهنگ تاجیکان بود. زبان پارسی که طی یک سده حاکمیت اعراب جای خود را به عربی داده بود، نخست با پشتیبانی دربار صفاریان و سپس با حمایت دربار سامانیان بار دیگر زبان رسمی دربار شد. ( ۹۳).

نخستین شاعری که با پارسی شعر سرود، ابو عبدالله جعفر بن محمد رودکی بود. رودکی، یکی از بومیان روستای پنج رود بود که اکنون در وادی زرافشان تاجیکستان شمالی واقع است. این شاعر، اهل دربار سامانیان و از حمایت همیشه گی آنان برخوردار بود. رودکی اکنون در ایران به نام <<بنیان گذار شعر پارسی نو>> و در تاجیکستان به نام <<پدر ادبیات تاجیکی>> شناخته می شود.

سامانیان نه تنها متکلمان، شاعران و موسیقی دانان، بلکه فلاسفه و دانشمندان را نیز در دربار خود گرد آورده بودند. کسانی مثل محمد بن خوارزمی، ابن سینا و دیگران در دربار سامانیان زیستند و از حمایت آنان برخوردار بودند و بخشی از دست آوردهای آنان مرهون حمایت امیران سامانی است. این دوره به عنوان <<عصر طلایی ایران>> یاد شده است. به باور فولتز <<غرور ملی تاجیکان تا اندازه زیادی بر دست آوردهای سیاسی و فرهنگی استوار است که گذشته آن به یک هزار سال پیش یعنی به زمان سامانیان و پیش از آنان به سغدیان می رسد.>>

بعد از سقوط امپراتوری سامانیان که در زمان حاکمیت و فرمان روایی آنان اکثریت باشنده گان آسیای میانه تاجیک بودند، <<برای بیش تر از هشت ونیم سده آینده، تاجیکان در خدمت حاکمان ترک قرار گرفتند.>>

ترک و تاجیک

<<بدون تاجیک، ترکی وجود ندارد، همچنان که بدون سر کلاهی نخواهد بود.>>

باباجان غفوروف، تاریخ نگار مشهور تاجیکستان و نویسنده کتاب <<تاجیکان>> که در دهه پنجاه خورشیدی به دعوت فرح پهلوی همسر محمدرضا شاه پهلوی به ایران سفر کرده بود، در مصاحبه ای گفته بود: <<تاجیکان همیشه در محاصره ترکان قرار داشته اند.>> جدل ترک و تاجیک در متون قدیمی پارسی و در اشعار پارسی سرایان مشهور و محبوب بازتاب یافته است. در متون قدیمی چون <<سیاست نامه>> نظام الملک طوسی و تاریخ بیهقی <<تازیک>> آمده است، نه <<تاجیک>> که منظور از آن همان ایرانی یا ایرانی تباربودن در مقابل ترک بودن است. نظام الملک می گوید: <<چون مردمان شهر آن امن و عدل بدیدند، گفتند: ما را پادشاه باید که عادل باشد و ما از او جان و زن و فرزند ایمین باشیم و خواسته ما ایمن بود. خواه ترک باش، خواه تازیک.>> (۱۰۴-۱۰۵). در بخش دیگری سیاست نامه می گوید: <<... و اگر ترکی بر ده تازیک کدخدایی دارد، شاید و اگر تازیکی کدخدایی ده ترک کند، شاید و کار مملکت از قاعده برگردد و پادشاه از بس تاختن و جنگ، فرصت آن نباشد که به این پردازد یا از این معنا اندیشه کند.>> (۱۳۱).

اما در اشعار شاعران معروف پارسی به جای <<تازیک>>، کلمه <<تاجیک>> به کار رفته است. مولوی می گوید: <<یک حمله و یک حمله کآمد شب و تاریکی - چستی کن و ترکی کن، نی نرمی و تاجیکی>>. سعدی می گوید: <<شاید که به پادشه بگویند - ترک تو بریخت خون تاجیک.>> و شعری منسوب به بیدل است: <<ساز نافهمیده گی کوک است، کو علم و چه فضل - هرکجا دیدم بحث ترک با تاجیک بود.>> بعضی از تاریخ نگاران می گویند که منظور شاعران و نویسنده گان این دوره از <<تاجیک>> همان ایرانی تباران است.

به نظر ریچارد فولتز، چادرنشینان ترک از سال های ۷۲۰ به یورش گران مسلمان <<تازیک>> خطاب می کردند. در طول دوره حاکمیت ترکان، تاجیکان دیوان دار آنان بودند. از دوره قره خانات به بعد دوگانه گی ترک/تاجیک بیش تر معنای اجتماعی - تباری پیدا کرد و نشان دهنده تفاوت اساسی میان شهرنشینان با سواد پارسی زبان (تاجیکان) و فرمان روایان خشن و جنگ دیده ترک بود. ( ۱۰۶).

نیاکان غزنویان، غلامان و سربازان دربار سامانیان بودند. محمود غزنوی، فرزند یک سرباز/برده بود. مادر او تاجیک پارسی گو و متعلق به خانواده زمین دار و ثروت مند از زابلستان (زادگاه رستم - قهرمان افسانه ای شاه نامه) بود. در حالی که فرمان روایی محمود، آغاز حاکمیت ترکان بر جهان اسلام بود، اما از سده یازدهم تا بیستم، حکومت های زیر رهبری ترکان از اناتولی تا هند، ترویج کننده گان اصلی تمدن ایرانی و فرهنگ و هنر پارسی بودند. (۱۰۸).

در گرماگرم اوج گیری قدرت ترکان در آسیای میانه، غوریان که از ایل و تبار تاجیکان بودند، حاکمیتی با فرهنگ ایرانی -تاجیکی را در منطقه دورافتاده و کوهستانی غور، در شرق هرات سر پا کردند. باشنده گان این منطقه اغلب تاجیک و غیرمسلمان بودند. در هنگامی که غزنویان و سلجوقیان با هم درگیر بودند، تاجیکان غوری قلمروهای بامیان و تخارستان را تسخیر کردند. غوریان با تشکیل اتحادیه با سلجوقیان در هرات و بلخ، توانستند غزنه را از غزنویان بگیرند. آنان پنجاب و ملتان و لاهور را در سال های ۱۱۷۵ و ۱۱۸۶ نیز تسخیر کردند. غوریان با وجود فرمان روایی کوتاه شان، نه تنها حاکمیت مسلمانان در شمال هند را تحکیم کردند، بلکه فرهنگ پارسی را نیز به هند بردند که سلسله های پیاپی ترکی تا سده نوزدهم آن را نگه داشتند. به باور ریچارد فولتز <<از یک نگاه می توان آن را آخرین دولت مستقل تاجیکان در دوره پیشامدرن دانست.>> (۱۱۴).

تاجیکان در دوران اتحاد جماهیر شوروی

<<تاجیکانی هم بودند که تا آواز گوگوش را نشنیده بودند، نمی دانستند ایرانیان نیز به زبان آن ها سخن می زنند.>>

بزرگ ترین قربانی که تاجیکان در دوران اتحاد شوروی دادند، از دست دادن بخارا و سمرقند بود. هنگامی که در سال ۱۹۲۵ کنترل شوروی بر بخارا قطعی شد، این شهر بزرگ و تاریخی جز جمهوری اوزبیکستان شد که تاکنون جز خاک این کشور است. در سال ۱۹۲۴ زبان پارسی در آسیای میانه <<تاجیکی>> نام گرفت. در جریان مهندسی آسیای میانه که در آن هویت های قومی این حوزه بازتعریف شدند و در جمهوری های جداگانه قرار گرفتند، تاجیکان بزرگ ترین بازنده گان بودند. نخست به طور اجباری نام زبان پارسی را تغییر و آن را در حد یک گویش محلی تنزل دادند و بعد از آن الفبای پارسی را نخست به لاتین (۱۹۲۸) و بعد از آن به سریلیک (۱۹۴۰) تغییر دادند. (۱۴۶-۱۴۷). افزون بر جداکردن پارسی و جعل کردن آن و قبولاندن اجباری این جعل بر مردم بومی تاجیک، کارهای دیگری برای تضعیف آنان انجام دادند. تاجیکان در ساختار اولیه اتحاد جماهیر شوروی در ۱۹۲۴ به نام جمهوری سوسیالیستی خودمختار تاجیک در داخل اوزبیکستان به میان آمد.

جمهوری تاجیکستان

پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری های آسیای میانه اعلام استقلال کردند. جمهوری تاجیکستان در کمال بی میلی اعلام استقلال کرد و تاجیکان پس از هزار سال (پس از سقوط سامانیان در ۹۹۹) ناخواسته به استقلال رسیدند. هم زمان با اعلام استقلال، تاجیکستان کوچک گرفتار جنگ های داخلی شد. اما طرف های جنگ در ۲۷ جون ۱۹۹۷ توافق صلح امضا کردند. امضای توافق نامه با از خود گذری های عبدلله نوری، رهبر نهضت اسلامی میسر شد که نتیجه آن تضمین شدن قدرت امام علی رحمان بود. به باور فولتز، رحمان طی سال های حاکمیتش تمام قوانین تاجیکستان را به نفع شخصی خودش تغییر داده و قدرت ملی را در میان خانواده و وابسته گان خو تقسیم کرده است. به دنبال چندین نوبت تغییر قانون اساسی، او در ۲۰۱۶ محدودیت های ریاست جمهوری را برداشته است. تغییر قانون اساسی در ۲۰۱۶ برای رحمان اجازه داد <<رییس جمهور مادام العمر>> تاجیکستان باقی بماند. در می ۲۰۱۷ به تمام رسانه های تاجیکستان هدایت داده شده است که او را <<اساس گذار صلح و وحدت، پیشوای ملت، پرزیدنت جمهوری تاجیکستان، محترم امام علی رحمان>> یاد کنند. حتا در ۲۰۱۷ با انتشار یک نمایش نامه به نام <<برگزیده>>، کیش شخصیت او جلوتر رفته است. در این نمایش نامه، رحمان به عنوان ناجی و برگزیده خداوند برای تاجیکستان به تصویر کشیده شده است. در یکی از صحنه های نمایش نامه، فرشته ای در مقابل رحمان ظاهر می شود و می گوید: <<خدا هر کسی را پادشاه نمی سازد.>>

تاجیکان بیرون از تاجیکستان

غیر از تاجیکستان، تاجیکان در کشورهای دیگر هم زنده گی می کنند و گاهی زعامت را به دست گرفته اند. به طور مثال، تاجیکان گاهی در افغانستان قدرت سیاسی را در دست گرفته اند؛ اما هر بار عمر حکومت شان کوتاه بوده است. به باور فولتز، با این حال فرهنگ نخبه گان که تقریباً تمام مردم افغانستان به آن می بالند - ادب پارسی، موسیقی، هنر، تعاملات اجتماعی و حتا غذا متعلق به تاجیکان بوده است.

سرزمین اصلی تاجیکان، سمرقند و بخارا است. تعداد تاجیکان موجود در این دو منطقه بیش تر از تاجیکان تاجیکستان است. فرهنگ، معماری و هنر و شعر نخستین تاجیکان، در این دو موقعیت پایه گذاری و به مناطق دیگر گسترش یافت. اما مردمان سمرقند و بخارا در وطن خودشان سال ها است که زیر ظلم و ستم و سانسور زنده گی می کنند. امام علی رحمان، در مصاحبه ای گفته است: <<باری با کریموف در سمرقند بودم، از مردی که در نزدیک مان بود پرسیدم: <<تو از کدام قوم استی؟>> مرد به کریموف نگاه کرد، من ترس او را دیدم و پاسخ داد: من از سمرقند هستم.>> تاجیکان زیادی در اوزبیکستان از روی همین ترس و تبعیض خود را ایرانی می خوانند، نه تاجیک.

به باور محمدجان شکوری، سمرقند و بخارا را از این جهت برای اوزبیکان دادند که مردم تاجیک بسیار مذهبی و سنتی بودند. در سال ۱۹۸۹ انجمن مرکزی تاجیکان در سمرقند، سه خواست را به حکومت اوزبیکستان سپرد: ۱٫ حق انتخاب آزادانه هویت، ۲. به رسمیت شناختن زبان تاجیکی - پارسی به عنوان زبان دوم جمهوری اوزبیکستان و ۳. به رسمیت شناختن فعالیت های فرهنگی و آموزشی تاجیکان. این خواست برحق تاجیکان توسط دولت اوزبیکستان رد شد. ( ۱۷۸).

آینده تاجیکان

به نظر فولتز، با وجود سر و صدا و تبلیغات زیاد حکومت تاجیکستان، نشانهlrm;های اندکی وجود دارد که یک ناظر بیرون را به آینده این کشور امیدوار بسازد. تاجیکستان با مشکلات زیاد روبه رو است و بدترین آن ها فقر و بی کاری است. به باور وی <<تا زمانی که سلطه رهبران فاسد و اقتدارگرا در سراسر دنیای ایرانی از جمهوری اسلامی ایران تا افغانستان و اوزبیکستان و تاجیکستان به پایان نرسد، یگانه گی پارسی زبانان جهان و مشارکت در میراث گسترده ایرانی تحقق نخواهد یافت.>> از سوی دیگر، او تاجیکان را به عنوان مردمان باستانی که انعطاف شگفت انگیز تاریخی از خود نشان داده اند، می داند و برای همین معتقد است که <<شاید تاجیکان که میراث تاریخی بیlrm;مانندی دارند، آینده درخشانی داشته باشند.>> اما ریچارد فولتز می گوید: <<... برای رسیدن به چنین روزی بایستی انتظار بکشند.>>

حسرت دیدار از افغانستان

بخش زیادی از حوادث تاریخ ایران در مناطقی رخ داده که اکنون متعلق به افغانستان است. برای همین، فولتز افغانستان را کشور شگفتی ها می داند. به نظر او، با آن که افغانستان همچنان گرفتار جنگ و خون ریزی است، اما هنوز هم گزینه نخست <<گردش گران ماجراجو>> است. او یکی از پشیمانی های جوانی اش را این می داند که پیشنهاد سفر به افغانستان در ۱۹۷۸را رد کرده است. او در سال های اخیر چندین بار برای سفارت افغانستان در کانادا ایمیل فرستاده است که برایش ویزا صادر کند، اما سفارت افغانستان در کانادا بهانه جویی کرده و در نتیجه فولتز نتوانسته است به افغانستان سفر کند. اما او با سفر به تاجیکستان و از آن جا به بدخشان و پامیر تاجیکستان، با دیدن بدخشان و پامیر افغانستان بخشی از آرزوهایش برآورده شده است. فولتز در جریان سفرش از پهلوی دریای آمو و پنج که در پهلوی دیگر آن بدخشان و پامیر افغانستان وجود دارد، افغانستان را این گونه توصیف کرده است: <<با اشتیاق به همه چیز نگاه کرده ام، روستاهای افغانستان را شمرده ام، معماری روستایی آن ها را تحسین کرده ام و از شیوه های کشاورزی باستانی آن ها شگفت زده شدهlrm;ام، باید اعتراف کنم من آن چه از افغانستان دیده ام به مراتب بیش تر از کشورهای بی شمار دیگر است که مهر آن در گذرنامه من زده شده است. با این حال هیچ گواهی ندارم که من آن جا بوده ام. از این رو، این وسوسه بی امان مرا رها نمی کرد که احتیاط را کنار بگذار، شلوار را بالا بزن و قدم در آب بگذار، در آب...>>. فولتز هنگام اقامتش در خارغ، مرکز ولایت بدخشان تاجیکستان که مقابل شغنان افغانستان قرار دارد، از پنجره اتاقش عکسی از برف گیر قله های زیبا و شگفتی انگیز شغنان افغانستان می گیرد و برای مادرش می فرستد. مادرش جواب می دهد که << زیبا است، اما لطفاً به آن جا نرو>>.